برلین, آلمان — با موج فزایندۀ پناهندگان از خاورمیانه و شمال آفریقا در سال‌های اخیر، اجتماع آلمان را با یک چشم‌انداز فرهنگی و دینی در حال تغییر مواجه است. این تغییرات انعکاس اجتماعی عمیق در مسائل بنیادین خواهند داشت.

خانم صبا دتوایلر (Saba Detweiler)، یکی از نمایندگان جامعۀ بهائی آلمان، توضیح می‌دهد که «رهبران فکری آلمان در حال طرح پرسش‌های بنیادین به خصوص در مورد دین و تأثیرات آن در زندگی اجتماعی هستند.»

این سؤالات تنها محدود به آلمان نیستند. برای برخی در اروپا این فرضیۀ قدیمی که دین به تدریج از عرصۀ عمومی حذف و به یک مسئلۀ شخصی بدل خواهد شد در حال فروپاشی است. خانم دتوایلر ‌می‌گوید: «مردم شاهد این هستند که دین بخشی اساسی از زندگی جمعی بشری است و از میان نمی‌رود. به همین دلیل مهم است که به درک بهتری از ماهیت دین و سهم آن در سازندگی برسیم و در مورد تأثیرات مثبت آن در اجتماع گفتگو کنیم.»

از سوی دیگر جامعۀ بهائی همچنین دریافته است که فضاهای سنتی برای بحث و گفتگو در بارۀ دین —عمدتاً از نوع مجامع بین الادیان—اغلب در جهت بررسی پرسش‌هایی نیستند که در اروپا و نقاط دیگر طرح می‌شوند. خانم دتوایلر می‌گوید: «به نظر می‌رسد که گفتگو باید از سطح و شکل گفتگوی بین‌الادیان، مسائل الهیات و آداب و رسوم فراتر رود تا امکان گفتمان غنی‌تری در بارۀ سهم دین در بهبود اجتماع و خیر عمومی فراهم شود.»

یکی از پرسش‌های چالش برانگیز این است که آیا دین می‌تواند به عنوان چیزی صرفاً فراتر از گروه‌بندی مذاهب و فرقه‌های مختلف باشد که در تقابل با یکدیگر دیده می‌شوند. خانم دتوایلر می‌گوید: «مسئله‌ای که ما مشتاق بررسی آن هستیم این تفکر است که دین می‌تواند به‌عنوان یک قوۀ انسجام بخش در اجتماع و به عنوان یک نظام دانش دیده شود که همراه با علم، پیشرفت تمدن را سبب شده است.»

اینگو هافمن (Ingo Hofmann)، مدیر دفتر روابط خارجی بهائیان آلمان توضیح می‌دهد که یکی از دلایلی که اجتماع آلمان در حال حاضر درگیر پرسش‌های مربوط به دین است این موضوع است که بسیاری از آلمانی‌ها شاهد دینداری به شیوه‌هایی هستند که برایشان ناآشناست. این مسئله حتی آن دسته از افرادی را که به طور معمول خود را پیرو دین مشخصی نمی‌دانند، نسبت به هنجارها و باورهای دینی خود آگاه‌تر کرده است.

این فرآیند، طبعاً محرک کنجکاوی و اشتیاق برای دستیابی به فهم مشترک بوده است اما در عین‌حال به ترس و بیگانه هراسی نیز دامن زده است. با شتاب گرفتن گفتگوها در سطح ملی دربارۀ مهاجرت و دین در سال‌های اخیر، جامعۀ بهائی آلمان در حال یادگیری دربارۀ این مسئله بوده است که دوشادوش هموطنان خود و سازمان‌های مختلف برای شروع یک گفتگوی سازنده در مورد سؤالات ناشی از چشم‌انداز در حال تغییر کشور، همکاری کند.

جامعۀ بهائی در طول سال گذشته در تلاش برای برداشتن گامی هدفمند، چند گردهمایی با موضوع نقش دین در حوزۀ عمومی برگزار کرد. این جلسات به برگزاری کنفرانسی در ۲۴ مارس با عنوان «تأمل بیشتر بر تکثرگرایی دینی» منتهی شد که بیش از ۶۰ نفر از دولت، جامعۀ مدنی، رسانه‌ها و گروه‌های دینی در آن شرکت کردند.

خانم آیدان ازوگوز (Aydan Ozoguz)، وزیر دولت آلمان در امور پناهندگان و همگرایی مهاجرین، از حمایت‌کنندگان این کنفرانس بود. این نشست به میزبانی مشترک جامعۀ بهائی آلمان و بنیاد آنه فرانک (Anne Frank Foundation) که سازمانی با هدف آموزش در زمینۀ حقوق بشر و ترویج گفتگو بین مردمانی با پیشینه‌های مختلف است برگزار شد.

خانم ازوگوز در سخنان آغازین خود دربارۀ آرمان مشترک تمامی ادیان دربارۀ صلح و دوستی سخن گفت. وی بیان داشت: «دین باعث ایجاد اعتماد نسبت به سایر انسان‌هاست و انسجام اجتماعی را امکان‌پذیر می‌سازد.»

خانم ازوگوز از واکنش حمایت‌گرانه و مشفقانۀ بسیاری از آلمانی‌ها در پاسخ به موج پناهندگان در تابستان ۲۰۱۵ به عنوان مثالی از این‌که ایمان چگونه می‌تواند مشوق اقدام و خدمت به دیگران باشد یاد کرد. «در مسیر دستیابی به همبستگی و حس قوی تعلق به جامعه، وقف خودمان برای بهروزی سایر انسان‌ها ضروری است.»

خانم ازوگوز در سخنان خود بیانی از حضرت بهاءالله را به عنوان مثالی از دعوت بشریت توسط دین برای تلاش برای دستیابی به ایده‌آلهای متعالی مطرح کرد: «عاشروا مع الاديان بالرّوح و الرّيحان ليجدوا منکم عرف الرّحمن ايّاکم ان تأخذکم حميّة الجاهليّة بين البريّة.»

خانم صبا دتوایلر، به نمایندگی از جامعۀ بهائی آلمان حاضران را با این جملات مورد خطاب قرار داد: «گرد آوردن انسان‌ها کنار یکدیگر برای صلح، در کانون آموزه‌های همۀ ادیان قرار دارد. این جلوه‌ای از دین حقیقی است.»

خانم دتوایلر در توضیحات خود اشاره کرد که روابط بین گروه‌ها در اجتماع و حتی میان همسایگان اغلب بسیار سطحی است. آنچه نیاز است بازتعریف جدی روابط انسانی به گونه‌ای است که مردم خود را اساساً اعضای یک خانوادۀ انسانی در نظر گیرند و با یکدیگر با احترام، شفقت و درک متقابل رفتار کنند.

این ایده که دین نقشی محوری در زندگی اکثر نوع بشر ایفا می‌نماید و به این دلیل جایگاه آن در اجتماع باید عمیقاً مورد بررسی قرار گیرد و درک صحیح‌تری از آن به دست آید، در کانون کنفرانس قرار داشت؛ اما این پیام تنها دعوتی برای در نظر گرفتن دین به عنوان یک قوۀ سازنده در اجتماع نبود بلکه چالشی را مطرح می‌ساخت: برای آنکه دین بتواند به الفت اجتماعی و پیوندهای دوستی مستحکم‌تر بین مردمان بیانجامد، نیاز است رهبری دینی و جوامع دینی عمیقاً در مورد جنبه‌هایی از ایمان و عمل که می‌توانند میان مردم اختلاف ایجاد کنند و به تعصبات دامن زنند تأمل کنند. از سوی دیگر، برای آن‌که دین به‌طور فزاینده‌ای به نیرویی سازنده برای الفت و دوستی در اجتماع بدل شود، مؤسسات اجتماعی باید رابطۀ خود با دین را شکلی جدید بخشند و پیش‌فرض‌های زیان‌آوری را که برای دین فضایی برای ایفای نقش در حوزۀ عمومی قائل نمی‌شوند کنار گذارند.

برخی موضوعات مهم دیگر نیز در طول روز مورد بحث و گفتگو قرار گرفتند. برای مثال، آقای دانیال باکس (Daniel Bax)، سردبیر روزنامۀ آلمانی تاگسزیتونگ دی تاز (Tageszeitung, Die Taz) در مورد اهمیت گفتگو برای برطرف نمودن اختلاف‌های هویتی و اعتقادی سخن گفت.

او اظهار داشت: «همه با این موضوع موافقند که دین بر فرهنگ تأثیرگذار است؛ اما امروزه مفهوم اثرگذاری مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرد. فرهنگ به اشتباه به عنوان مسئله‌ای ثابت که محدود به برخی از ویژگی‌هاست درک می‌شود.»

آقای باکس (Bax) دیدگاهی که فرهنگ و ارتباط آن با هویت را مطرح می‌کند به چالش کشید. بر اساس استدلال او هویت مردم جنبه‌های متعددی دارد.

«این تضادهای ظاهری در اعتقادات، فرهنگ‌ها و غیره باید از طریق گفتگو برطرف شوند تا بتوان درک نمود چه طور در عین تنوع می‌توانیم در هماهنگی زندگی کنیم. مردم تنها با باورهای دینی خود تعریف نمی‌شوند بلکه ویژگی‌ها، خصائل و استعدادهای زیادی دارند که می‌تواند در خدمت مصالح عمومی قرار گیرند. مفهوم «دیگری» باید به چالش کشیده شود. نمی‌توان فرد را تنها به این دلیل که اعتقادات دینی متفاوتی دارد "دیگری" دانست.»

آقای باکس گفت که چنین طرز تفکری می‌تواند این برداشت را دامن بزند که «دیگران»، «دشمن» هستند.

پروفسور هاینر بیلفلد (Heiner Bielefeldt)، گزارشگر سابق سازمان ملل متحد در زمینۀ آزادی دین یا عقیده و استاد دانشگاه فردریچ-الکساندر (Friedrich-Alexander) در ارلانگن-نورنبرگ (Erlangen-Nurnberg) نیز از سخنرانان حاضر در این کنفرانس بود.

«ما همواره نیاز به فضاهایی داریم که از طریق آن‌ها آزادی دین و عقیده را به خودمان یادآور شویم و درک خود را نسبت به این مسئله توسعه دهیم. چنین درکی با تقسیم افراد به گروه‌های مختلف و سپس تلاش برای برقراری پیوند بین آن‌ها حاصل نمی‌شود بلکه باید ساختارهایی باز ایجاد کرد، جایی که به دلیل وجود موضوعی با منافع مشترک، تفاوت‌ها از میان می‌روند، به غنای موجود می‌افزایند یا حداقل می‌توانند برطرف شوند.»

خانم دتولیر در مورد این کنفرانس گفت:

«امید ما از برگزاری این کنفرانس فراهم کردن فضایی برای فعالان اجتماعی از دنیای اکادمیک، رسانه، جامعۀ مدنی و جوامع دینی بود تا به بررسی نقش دین در قلمروی عمومی و ارتباط آن با هماهنگی اجتماعی و پیشرفت در یک اجتماع متنوع بپردازند.» به گفتۀ وی این کنفرانس قدمی در مسیر گفتگوی مداومی است که نیاز است در ماه‌ها و سال‌های پیش رو شدت و شتاب بیشتری یابد.

جامعۀ بهائی آلمان و بنیاد آنه فرانک قصد دارند در آینده همکاری خود را برای پیشبرد این گفتگوی مهم در اجتماعشان ادامه دهند.